نام عملیات: کربلای 4
زمان عملیات: 3 تا 1365/10/5
مکان عملیات: جبهه جنوب موقعیت: جنوب و غرب خرمشهر
نوع تک: گسترده
فرماندهی: سپاه سازمان: سپاه
استعداد نیروهای درگیر: ایران؛ 250 گردان پیاده و 26 گردان توپخانه، عراق؛ 123 گردان پیاده، زرهی، مکانیزه، کماندویی و گارد
تلفات انسانی عراق: 8060 نفر
هدف عملیات: تصرف کامل شبه‌جزیره فاو، شهرک ابوخصیب و محاصره بصره
چکیده: سپاه برای انجام این عملیات که در صورت پیروزی سرنوشت جنگ را مشخص می‌کرد تمام منابع خود را بسیج نمود و همین تمرکز نیرو باعث هوشیاری عراق گردید ضمن آن‌که با کمک ماهواره‌های جاسوسی آمریکایی، عراقی‌ها حتی از مکان معابر نفوذ نیروهای ایران خبر داشتند! با آغاز عملیات، هرچند در چند محور نیروهای ایرانی موفق به پیشروی شده و حتی لشگر 14 امام حسین(ع) توانست به تأسیسات پالایشگاه بصره نفوذ کند، آمادگی عراق و مقاومت شدید همراه با آتش سنگین توپخانه و بمباران گسترده شیمیایی، باعث شد تا نیروهای ایرانی 48 ساعت بعد از آغاز حمله به مواضع اولیه بازگردند.
عملیات:
تصمیم برای یكسره كردن كار جنگ با اجرای عملیات بزرگ در سال 65 تلاش سپاه پاسداران را برای طراحی عملیات كربلای 4 در منطقه ابوالخصیب و شلمچه با هدف رسیدن به دروازه‌های بصره درپی داشت. از طرفی جنگ شهرها در سطح گسترده، حمله به مراكز اقتصادی، صنعتی و نفتی فشار فوق‌العاده‌ای را بر كشور وارد ساخت، به‌ویژه كاهش بسیار زیاد قیمت نفت تا مرز 5/5 دلار در هر بشكه موجب تشدید این فشارها شد. همراه با این فشارها تحرك جدید دشمن در عرصه زمینی كه پس از اشغال اراضی كشور در آغاز جنگ برای نخستین‌بار صورت می‌گرفت جبهه خودی را تحت فشار قرار داده بود.
در چنین شرایطی براساس راهبرد نظامی ارائه شده از سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به مسئولان كشور برای نیل به پیروزی در جنگ باید در جبهه جنوب، جاده‌های شمالی و جنوبی بصره و نیز در جبهه شمالی جاده‌های مواصلاتی كركوك به بغداد قطع و یا تهدید شوند و در نتیجه صدور نفت عراق به خارج كاملاً قطع گردد و سپس حركت اصلی به سمت بغداد شروع شود. برهمین اساس محاصره و سپس تصرف شهر بصره به‌عنوان هدف عملیات اصلی سپاه پاسداران در سال 65 مورد توجه قرار گرفت. از دیگر ویژگی‌هایی كه باعث انتخاب این منطقه برای عملیات شد عوارض موجود در زمین غرب اروند در منطقه ابوالخصیب بود، زیرا وجود نهرها، نخلستان‌ها و كانال‌های كشاورزی و نیز عدم وجود استحكامات در منطقه پتروشیمی تا بصره این منطقه را قابل‌تصرف و پدافند می‌نمود. هم‌چنین به دلیل آن‌كه دو جناح منطقه عملیاتی از شمال به آب‌گرفتگی شلمچه و كانال ماهی و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن محدود شده بود قدرت تحرك دشمن ضعیف برآورد می‌شد. مزیت دیگر منطقه عملیاتی واگذاری مسئولیت حفاظت و اداره آن به سپاه‌های سوم و هفتم عراق بود.
این مسئله با توجه به مانور عملیات كه نفوذ از میان خط حد دو سپاه بود یكی از ویژگی‌های برجسته منطقه عملیاتی به‌شمار می‌رفت.
مانور در این عملیات نقش اساسی و تعیین‌كننده‌ای داشت، زیرا تجربه عبور از عرض رودخانه اروند در عملیات والفجر 8 این بار می‌بایست در طول رودخانه انجام می‌گرفت و این عبور كه خود تاكتیك ویژه و ابتكار عملیات به‌شمار می‌رفت، در صورت تحقق جنبه‌های دیگر آن شامل شكستن خط، پاكسازی، نفوذ در عمق و تسلط بر چند راه ورودی شهر بصره می‌شد تحول عظیمی در جنگ ایجاد می‌كرد، از این‌رو از اردیبهشت تا مهر 1365 و سپس آذرماه همان سال بحث‌های مختلف و طرح‌های گوناگونی ارائه شد، ولی به دلیل معایب آن‌ها منتفی گردید تا این‌كه پس از یك دور بحث طرحی تصویب شد كه مورد توافق كلیه فرماندهان بود؛ در جلسه 65/7/16 پس از بحث و گفت‌وگو سرانجام فرماندهان یگان‌ها مانور عملیاتی از پنج ضلعی در شلمچه تا جزیره سهیل در مقابل جزیره مینو را پذیرفتند. آن‌ها پذیرفتند كه زمین شلمچه بر زمین مقابل جزیره مینو ترجیح دارد. هم‌چنین اهمیت زمین دو طرف اروند و ابوالخصیب و نیز تاكتیك ویژه برای عبور از تنگه مورد قبول واقع شد. از نیمه دوم مهرماه كار آماده‌سازی منطقه عملیات با جدیت پیگیری شد. در حین این پیگیری و پیشبرد امور بحث مانور باز هم مطرح شد و سرانجام در آذرماه فرمانده سپاه با دریافت نظرات و مسایل جدید طی جلسه‌ای با آقای هاشمی خط جدید كاری را به نیروی زمینی سپاه ابلاغ كرد. مطابق آخرین تصمیم‌گیری و جمع‌بندی وضع موجود برای انجام عملیات كربلای 4، چهار زمین شلمچه، ابوالخصیب، منطقه مقابل جزیره ام‌الرصاص و جزیره مینو انتخاب شد.
اهداف عملیات:
تصرف شهر بصره و تهدید جاده صفوان-بصره
منطقه عملیات:
منطقه عملیاتی ابوالخصیب و شلمچه دارای ارزش‌ها و ویژگی‌های مهم سیاسی و نظامی است و می‌توان آن را مهم‌ترین منطقه عملیاتی در جبهه جنوب دانست. مرکز این منطقه، نخلستان‌های اطراف اروندرود-حد‌فاصل جزیره بلجانیه تا بصره است- که عرض آن 4 تا 5 کیلومتر و طول آن حدود 15 کیلومتر می‌باشد.
زمین منطقه عملیاتی از دو جهت دارای خصوصیات مهمی می‌باشد:
1- وجود نهرها و کانال‌های کشاورزی که عمق مناسبی دارد و از آن‌ها می‌توان برای پدافند استفاده کرد.
2- جناحین منطقه عملیاتی که از شمال به آب‌گرفتگی شلمچه و کانال ماهی‌گیری و از جنوب به خور زبیر و زمین‌های باتلاقی اطراف آن منتهی می‌شود و دشمن در آن قدرت پاتک ندارد.
استعداد دشمن:
شمال منطقه عملیاتی در حوزه استحفاظی سپاه سوم و جنوب آن در حوزه استحفاظی سپاه هفتم عراق قرار داشت. لشگر 11 پیاده از سپاه سوم و لشگر 15 پیاده از سپاه هفتم در منطقه حضور داشتند. در ذیل اسامی کلیه یگان‌هایی که قبل و حین عملیات در منطقه حضور یافتند، آورده شده است:
الف- یگان‌های پیاده:
تیپ‌های 19، 22، 104، 111، 802 ، 805، 107، 102، 702، 420، 421، 429، 45، 112، 47، 23، 238، 436، 802، 501، 402، 117 و 28
ب- یگان‌های زرهی:
تیپ‌های 16، 30 و یک گردان مستقل
ج- یگان‌های مکانیزه:
تیپ‌های 25 و 8
د- گارد ریاست‌جمهوری:
تیپ‌های 2 و 4 از لشگر1 کماندویی و تیپ‌های 7 و 8 از لشگر 2 پیاده
هـ- نیروی مخصوص:
تیپ‌های 66 و 68
و- کماندو:
تیپ4 کماندویی ستاد کل و گردان کماندویی لشگر 26
ز- جیش الشعبی:
قاطع 58 المثنی
قوای خودی:
هدایت فرماندهی عملیات برعهده قرارگاه مرکزی خاتم‌الانبیاء(ص) سپاه پاسداران بود و چهار قرارگاه عملیاتی نیز اجرای آن را برعهده داشتند.
قرارگاه نجف هدایت نیروهای زیر را به‌عهده داشت:
لشگر 19 فجر، لشگر 5 نصر، لشگر 17 علی‌بن ابی‌طالب(ع)، لشگر 155 ویژه شهدا، تیپ 21 امام رضا(ع)،
تیپ 57 حضرت اباالفضل(ع)، تیپ 12 حضرت قائم(ع)، + 4 گردان توپخانه.
قرارگاه قدس هدایت نیروهای زیر به عهده داشت:
لشگر 25 کربلا ، لشگر 41 ثارالله(ع)، لشگر 10 سید الشهدا(ع)، + 4 گردان توپخانه، قرارگاه کربلا، لشگر 27 محمد رسول‌الله(ص)، لشگر 14 امام‌حسین(ع)، لشگر 8 نجف‌اشرف، لشگر 31 عاشورا، تیپ44 قمربنی‌هاشم(ع)، لشگر 32 انصارالحسین(ع)، + 4 گردان توپخانه.
قرارگاه نوح هدایت نیروهای زیر را به‌عهده داشت:
لشگر 7 ولی‌عصر(عج)، تیپ 33 المهدی(عج)، تیپ 18 الغدیر، ناو تیپ امیرالمؤمنین(ع)، + 4 گردان و 1 آتش‌بار توپخانه.
هم‌چنین، دو تیپ توپخانه تحت‌امر قرارگاه مرکزی بودند:
- تیپ 63 خاتم‌الانبیاء(ص) با 4 گردان و 2 آتش‌بار
- تیپ 15 خرداد با 4 گردان و 2 آتش‌بار
ضمناً از مجموع 352 گردان موردنیاز، حدود 250 گردان آماده گردید که یگان‌های عمل‌کننده هر یک بین 7 تا 24 گردان را سازماندهی کرده و در خود جای دادند.
طرح عملیات:
چهار منطقه شلمچه، ابوالخصیب، مقابل ام‌الرصاص و جزیره مینو-به این دلیل که به لحاظ مانور، آتش، عقبه و پشتیبانی بهم وابسته‌اند- برای انجام این عملیات بزرگ انتخاب گردید. برهمین اساس، هر یک از چهار منطقه فوق به‌عنوان خط حد یک قرارگاه عملیاتی تعیین شد:
- قرارگاه نجف: از شمال پنج ضلعی شلمچه تا جزایر بوارین و ام‌الطویله پیشروی در محور شلمچه
- قرارگاه قدس: انجام حرکت اصلی عملیات با عبور از تنگه ام‌الرصاص بوارین و پیشروی در محور پتروشیمی و ابوالخصیب
- قرارگاه کربلا: مقابله با پاتک دشمن از مقابل جزیره ام‌الرصاص، تأمین کل منطقه و پیشروی تا جاده دوم و سوم
- قرارگاه نوح: تأمین جناح چپ و پیشروی در مقابل جزیره مینو
هم‌چنین، یگان‌های تحت‌امر این قرارگاه‌ها می‌بایست طی شش مرحله به اهداف نهایی خود- از شمال به تنومه و از جنوب به پشت کانال بصره- برسند.
شرح عملیات:
عملیات می‌بایست در ساعت 22:30 مورخ 1365/10/3 آغاز شود. به همین خاطر غواص‌های خودی ساعاتی قبل به درون آب رفته و به سمت خط دشمن حرکت کردند. در این میان، نیروهای دشمن که کاملاً آماده و هوشیار بودند ضمن پرتاب منور، با تیربار و خمپاره به طرف نیروهای خودی شلیک می‌کردند. در مجموع، عملیات خارج از کنترل و هدایت فرماندهی قرار گرفته بود و قبل از هر دستوری یگان‌ها با توجه به نوع وضعیت و هوشیاری و عکس‌العمل دشمن به‌محض رسیدن به ساحل، درگیری را آغاز می‌کردند. در این حال، رمز عملیات(یا محمد) حدود ساعت 22:45 اعلام شد و نیروهای عمل‌کننده فقط توانستند در جزایر سهیل، قطعه، ام‌الرصاص، ام‌البابی و بلجانیه نفوذ کنند و در بعضی مناطق نیز به صورت موضعی رخنه نمایند.
در مقابل، نیروهای دشمن با پرتاب پی‌درپی منور و اجرای چند مورد بمباران کنار نهر عرایض(عقبه برخی از یگان‌ها) و هم‌چنین اجرای آتش مؤثر روی رودخانه اروند، عملاً سازمان غواص‌ها و نیز نیروهای موج دوم و سوم را بهم زد. به‌طوری‌که نیروهای یگان‌های مجاور بعضاً پراکنده شده و اغلب نمی‌توانستند روی هدف عمل نمایند. یکی از مناطق حساس عملیات، جزیره ام‌الرصاص و نوک بوارین بود که به‌رغم تلاش بسیاری که برای تصرف آن انجام شد، به خاطر هوشیاری دشمن امکان ادامه درگیری از میان رفت. دشمن با شلیک پرحجم تیربار روی آب، از عبور نیروها از تنگه ام‌الرصاص-بوارین جلوگیری کرد. مضافاً به این‌که به‌خاطر حساسیتی که دشمن نسبت به ام‌الرصاص داشت، در پدافند آن از 9 رده مانع طبیعی و مصنوعی بهره می‌برد، به‌طوری‌که هرگاه از هر خط عقب رانده می‌شد، در خط بعدی که نسبت به خط قبلی اشراف و تسلط داشت، مقاومت می‌کرد. در این حال، با توجه به هوشیاری دشمن، امکان ادامه عملیات میسر نبود، لذا به‌منظور حفظ قوا و طراحی مجدد عملیات آتی، از ادامه نبرد اجتناب شد.
نتایج عملیات:
میزان تلفات و ضایعات وارده بر دشمن به شرح ذیل می‌باشد:
حدود 8000 کشته و زخمی، حدود 60 اسیر، انهدام حدود 70 دستگاه زرهی، مکانیزه و خودرو.
انهدام تعداد زیادی سلاح سبک و نیمه‌سنگین.
علل ناموفق بودن عملیات:
بعد از فاش شدن قضیه مك‌فارلین(دبیر شورای امنیت ملی ریگان، رییس‌جمهور وقت آمریكا) عراقی‌ها به آمریكا بدبین شدند. آمریكا برای به‌دست آوردن دوباره اعتبار خود در قبال عراق سعی كرد با كمك جاسوسی و اطلاعاتی به این كشور به‌نحوی جبران مافات كند، بنابراین برای این كار دقیق‌ترین و جزئی‌ترین خبرها را درباره عملیات كربلای 4 در اختیار عراقی‌ها قرار داد.
اظهارات مقامات عراقی در مورد اهداف عملیات و نتیجه آن حاكی از آن بود كه اطلاعات ارسالی به عراق حاوی نكات قابل‌ملاحظه‌ای بوده است. حتی رادیوی عراق پیشاپیش تبلیغات می‌كرد كه عملیات ایرانیان شكست خورده است و وزیر دفاع عراق ضمن تشكر از آمریكا اظهار داشت: ما به خاطر این اطلاعات از آنان تشكر می‌كنیم اما به آنان خاطرنشان می‌كنیم كه در مقایسه با برخوردشان با ایران در این مورد تعادل برقرار نبوده است. تجربه دشمن از عملیات فاو و عبور غواص‌ها از اروند و نیز مسلح كردن زمین در محورهای حمله آن‌گونه كه امكان مقابله با مهاجمان را برای آن‌ها فراهم می‌ساخت.