هوایی کمان ۹۹(البرز)

نام عملیات: هوایی کمان ۹۹
زمان عملیات: 1359/6/31
نوع تک: گسترده
فرماندهی: نیروی هوایی ارتش(سرتیپ جوادفکوری)
مکان عملیات: بمباران مناطق شمال و مرکز عراق از جمله: پایگاهای کرکوک و فرودگاهای بغداد
استعداد نیروی های ایران: 380 نفر پرسنل نیروی هوایی با 200 فروند جنگنده بمب افکن
تلفات: سقوط چهارفروند هواپیما و به شهادت رسیدن خلبانان غیور ایرانی
هدف عملیات: پایگاه‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، پالایشگاه‌ها، آشیانه هواپیماها، پناهگاه‌های تعمیرات
چکیده: اهداف این عملیات هم همان‌طور که گفته شد پایگاه‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، پالایشگاه ها، آشیانه هواپیماها، پناهگاه های تعمیرات و نگهداری هواپیما، باندهای پروازی، رادارهای هدایت‌کننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و مراکز مخابراتی بودند.
برای یگان‌هایی که قصد ورود به خاک عراق را داشتند، مأموریت‌هایی به‌نام SEAD یا عملیات ضد‌پدافند هوایی قبل و همزمان با ورود بمب افکن‌ها به خاک عراق انجام شد تا رادارها و پدافندهای مناطقی که قرار بود به آن‌ها حمله شود، از سر راه بمب افکن‌ها برداشته شود. با انجام این کار برتری کامل هوایی از آن خلبانان نیروی هوایی شد و این باعث شد توان دشمن به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا کند.

عملیات:
پیروزی انقلاب اسلامی، تحولات بسیار مهمی را در منطقه رقم زد. از یك‌سو بسیاری از هم‌پیمانان رژیم شاهنشاهی كه منافع خود را در گرو ادامه حیات حكومت پهلوی می‌دیدند، روی كار آمدن نظام جمهوری اسلامی را مضر تشخیص دادند و از سویی دیگر آرمان‌خواهی انقلابیون ایران و گسترش افكار و ایده‌های انقلابی در سطح منطقه، سران مرتجع عرب را به هراس افكنده بود. بنابراین اولین اتفاق در عرصه بین‌المللی بعد از وقوع انقلاب اسلامی پیوند غرب با ارتجاع بود.
حمله عراق علیه ایران در چنین موقعیتی صورت گرفت. كشوری با زیرپاگذاشتن قواعد و مقرارت بین‌المللی، معاهده قانونی 1975 الجزایر را زیر سؤال برد و به‌صورت یك‌جانبه و با حمایت شیخ‌نشین‌های حاشیه‌ای خلیج‌فارس و سران عرب منطقه و بهره‌گیری از امكانات غرب علیه ایران وارد جنگ شد. یكی از مهم‌ترین اقدامات كشور متجاوز برای تخریب روحیه نظامی ایران، استفاده از امكانات پیشرفته نیروی هوایی در حمله به كشورمان بود.
استعداد هوایی عراق در اوایل جنگ بالغ بر 607 فروند هواپیمای شكاری و بمب افكن، 169 فروند هلی‌كوپتر، 775 دستگاه پرتابگر موشك‌های زمین به هوا(عمدتاً سام2، سام3 ، سام6 و رولند)، 713 عراده توپ‌های پدافند هوایی، 116 دستگاه رادارهای اخطار اولیه، ارتفاع‌یاب و كنترل آتش بود و با این امكانات، مغرورانه تصور می‌كرد كه با یك اقدام غافلگیركننده توان نظامی ایران را درهم خواهد كوبید.
به همین منظور هواپیماهای عراقی ساعت 5 بامداد 31 شهریور به طرف جزیره مینو حمله كردند و پس از آن در ساعت 13:45 با 6 فروند میگ 23 به فرودگاه اهواز حمله كردند. ساعت 14:40 سه فروند میگ 23 به فرودگاه تهران حمله كردند كه تخریب چندانی به‌دنبال نداشت. به‌دنبال آن بلافاصله فانتوم‌های پایگاه یكه شكاری كه در شیفت آلرت بودند به پرواز درآمدند.
هدف بعدی شهر همدان و پایگاه سوم شكاری بودكه در ساعت 14:45 به وسیله چهار فروند میگ 21 و شش فروند سوخو صورت گرفت. میگ‌ها به باند پایگاه شاهرخی همدان آسیب رساندند و بمبی هم به درون انبار مهمات پرتاب كردند كه عمل نكرد.. درست به‌هنگام بازگشت این شش میگ ، سه فروند آن‌ها توسط پرسنل پدافند سرنگون شدند كه خلبان یكی از آن‌ها به اسارت درآمد. در ادامه هواپیماهای عراقی به شهرهای اسلام‌آباد ، كرمانشاه و بوشهر حمله كردند. پایگاه هوایی تبریز مورد حمله هشت میگ عراقی قرار گرفت. خلبانان پایگاه تبریز یك فروند از شش فروند میگ مهاجم به سنندج را مورد اصابت قرار دادند.
عراق در این حملات با توجه به پیش‌بینی برنامه‌ریزان و استراتژیست‌های این كشور و غربی‌ها كه توان عملیاتی نیروی هوایی ایران را بیش از سی درصد برآورد نمی‌كردند، درنظر داشت ضمن پیشگیری از هرگونه عملیات احتمالی انتقام‌جویانه، راه را برای مقاصد بعدی خود باز كند، اما رزمندگان ایرانی در پاسخ به این تجاوز بعد از دو ساعت اقدام به مقابله به مثل كردند. نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با انجام عملیاتی به‌نام"انتقام" در قالب دو گروه پروازی"البرز" و"آلفارد" پاسخ قاطعی به استراتژیست‌های غربی دادند.

"البرز" نخستین گروه پروازی بود كه از پایگاه ششم شكاری در بوشهر ساعت 16و 30دقیقه، نخستین حملات هوایی خود را علیه عراق آغاز كرد و هواپیمای فانتوم" اف-4ئی" این گروه، پایگاه هوایی "شعیبیه" در استان بصره و ام‌القصر را درهم كوبید. این حمله با حضور تیزپروازانی چون شهید یاسینی، شهید خلعتبری، شهید طالب‌مهر، شهید اكرادی، سپید موی آذر صورت گرفت.
ساعت 17و 25دقیقه نیز تیم "آلفارد" ازپایگاه سوم شكاری با حضور خلبانان گردان‌های 31 و 32 شكاری همدان(شهید نوژه) وارد عملیات شد و پایگاه هوایی"كوت" در استان"میسان" را آماج حملات خود قرار داد. در این حمله دلیرانه، نیروی هوایی ایران خلبانانی چون سرلشكر خالید حیدری و سرلشكر محمد صالحی را در حمله هوایی هوایی به منطقه كوت عراق از دست داد.
در ادامه این روند دفاع قدرتمندانه برای نشان دادن قدرت نظامی ارتش ایران به فاصله چند ساعت بعد از تهاجم هوایی عراق، بزرگ‌ترین حمله هوایی تاریخ نظامی كشور توسط تیزپروازان ارتش جمهوری اسلامی به اجرا درآمد. در آستانه طلوع صبحگاه سه‌شنبه اول مهر 1359، با ابلاغ رمز "كمان 99" هواپیماهای شكاری و بمب‌افكن نیروی هوایی از هفت پایگاه هوایی تهران، تبریز، همدان، دزفول، بوشهر و شیراز به پرواز درآمدند. عملیات هوایی ایران با رمز" كمان99" نمادی از پرتاب آتش خشم ملت ایران به‌سوی متجاوز و یادآور اسطوره"آرش كمانگیر" در تعیین مرزهای دو كشور ایران و توران بود، ضمن این‌كه عدد 99 از طرح 99 صفحه‌ای نبرد البرز الهام گرفته شده بود. هم‌زمان با ابلاغ رمز"كمان 99" 140 فروند هواپیماهای جنگنده بمب‌افكن با پشتیبانی 60 فروند هواپیمای رهگیر شكاری و سوخت‌رسان از پایگاه‌های هوایی كشور به عملیات نظامی خود را شروع كردند.
در این پرواز بیش از 380 خلبان شركت داشتند كه 140 نفر از آنان وارد خاك عراق شدند و سراسر خاك عراق؛ پایگاه‌های هوایی كركوك، موصل، الرشید بغداد، حبانیه، ناصریه، شعبیه، كوت، المثنی و اهداف دیگر در حد فاصل مدار 30 درجه شمالی یعنی جنوبی‌ترین مدار در خاك عراق تا شمالی‌ترین مدار در كشور مذكور كه مدار 37 درجه شمالی اهداف عملیاتی به حساب می‌آمدند.
در این رزم هوایی، كارخانجات هواپیماسازی ، پایگاه‌های هوایی، مخازن سوخت و مهمات، پناهگاه‌های هواپیماها، تأسیسات و كارخانجات خدمات هواپیمایی، سوله‌ها و پناهگاه‌های اسكادران‌های تعمیر و نگه‌داری، راه‌های خزش، انبارهای مهمات، انبارهای آمادی و قطعات پشتیبانی‌كننده هواپیماها، رادارهای هدایت‌كننده هواپیماهای جنگی، برج‌های مراقبت و كنترل سامانه‌های فرماندهی، مراكز مخابراتی و انواع آنتن‌ها در تیررس خلبانان قرار گرفت تا با زمین‌گیر شدن هواپیماهای دشمن، احتمال حملات هوایی به كشور در آینده كاهش یابد.
ضمن این‌كه، اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات علاوه بر كسب برتری هوایی در مناطق نبرد و مناطق عملیاتی به سیادت هوایی ایران منتهی می‌شد و چنان‌چه خلبانان نمی‌توانستند به چنین هدف بزرگی دست یابند، دست‌كم به برتری و یا حداقل برابری هوایی می‌رسیدند. هر گروه با بهره‌گیری از سوخت‌گیری هوایی برای انهدام هدف‌های دور دست و یا بدون عملیات سوخت‌گیری در هوا برای هدف‌های در دسترس، فضای كشور عراق را شكافتند و آسمان این كشور را برای رسیدن به اهداف خود در نوردیدند.

در این عملیات هوایی نقاط زیر مورد هدف قرار گرفتند:
الف) 48 فروند هواپیما جنگنده بمب افكن F-5E از پایگاه هوایی دوم تبریز، پایگاه هوایی موصل در شمال شرقی عراق را در استان نینوا درهم كوبیدند به طوری‌كه این پایگاه تا ماه‌ها قابل استفاده نبود.
ب) 16 فروند هواپیما جنگنده بمب‌افكن F-4E از پایگاه سوم شكاری همدان پایگاه هوایی كوت در استان العماره عراق را به خاك كشیدند و تقریبا این پایگاه منهدم كردند.
ج) 40 فروند F-5E از پایگاه چهارم شكاری دزفول به پایگاه هوایی ناصریه در استان ذیقار عراق حمله كردند و خسارات بسیار سنگینی به آن پایگاه وارد كردند.
د) 12 فروند F-4E از پایگاه ششم شكاری بوشهر به پایگاه هوایی شعبیه عراق در استان بصره یورش بردند.
و) 12 فروند فانتوم از پایگاه سوم شكاری همدان به پایگاه هوایی الرشید در نزدیكی بغداد حمله‌ور شدند و این پایگاه را تا 80 درصد تخریب كردند.(در این حمله، گفته می‏شود تعدادی زیادی از میگ‌های23 عراق، بر روی زمین، هدف قرار گرفتند)
ی) پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل تموز و هضبه در غرب بغداد، فرودگاه بین‌المللی بغداد، پایگاه هوایی كركوك در استان كركوك، فرودگاه المثنی و برخی فرودگاه‌های دیگر در امواج بعدی حملات هوایی به شدت بمباران شدند.
در موج دوم حملات هوایی، پایگاه یكم شكاری مهرآباد و پایگاه دوم شكاری تبریز، تنها با 50 درصد از هواپیماهای آماده موجود حمله‌ور شدند.
در پی این عملیات رعدآسا، نیروی هوایی عراق برای مدت طولانی نیمی از توان عملیاتی خود را از دست داد و تا مدت‌ها پس از آن پایگاه‌های هوایی این كشور قادر به استفاده از تمام و یا بخشی از توان رزمی خود نبودند، به‌طوری‌كه پایگاه هوایی الرشید به‌عنوان یكی از مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی عراق تا سه ماه پس از این رزم هوایی غیرعملیاتی بود و موجب كاهش توان رزمی هوایی دشمن و كاهش فعالیت‌های هوایی بر فراز جبهه‌های زمینی و كسب برتری هوایی برای دلاور مردان عرصه پیكار شد.
در این عملیات كه عمده‌ترین عملیات تاكتیكی هوایی در عرف جهان هوانوردی نظامی محسوب می‌شود و تنها 14 ساعت به طول انجامید از دو نوع هواپیمای جنگنده بمب‌افكن" اف4یی" ملقب به " فانتوم2 "و " اف5یی" ملقب به " تایگر2 "برای بمباران اهداف خود بهره برد.
در همین روز، نیروی هوایی چند تن از بهترین خلبانان خود را از كف داد.
"همایون شوقی" ، "غفار رامین‌فر" ، "غلامحسین عروجی" ، "مسیح ا... دین‌محمدی" ، "بهرام عشقی پور" ، "عباس اسلامی‌نیا" و ... از این دسته بودند كه پیكر چهار خلبان اول تاكنون به دست نیامده و جزو مفقودین جنگ به شمار می‌آیند.

بازتاب عملیات:
مقام معظم رهبری: این عملیات شبیه معجزه بود.
در پایان این عملیات، مقام معظم رهبری که در آن زمان نمایندگی حضرت امام‌خمینی(ره) را در شورای عالی دفاع برعهده داشتند، در گزارشی به مجلس شواری اسلامی در خصوص نخستین روز جنگ، فرمودند: "گزارش‌هایی تا آخر وقت امروز از پیام رییس‌جمهور در خبرها شنیدم، مطبوعات هم مفصلاً نوشتند که صبح امروز سه فروند میگ عراقی سرنگون شده، یک فروند هواپیما هم ساعت شش به ناوهای ایرانی حمله کرده، دو فروند هواپیما هم در نزدیکی خارک قصد بمباران آن‌جا را داشتند و هم‌چنین به فرودگاه‌های اهواز و همدان هم حمله شده که خسارات چندانی به بار نیامده است، پدافند ایران نیز یک هواپیمای میگ را سرنگون کرده که خلبان آن در اختیار ارتش می‌باشد".
ایشان هم‌چنان ادامه دادند:
"نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران امروز صبح حدود 15 مرکز نظامی را در عراق مورد هدف قرار داده که از آن جمله بغداد و شهر موصل و ... می باشد. تعداد هواپیماهایی که از ایران به پرواز درآمده 140 فروند بوده و هواپیماها تقریباً همگی به سلامت برگشتند و فقط از چند فروند اطلاعی در دسترس نیست و آن‌طور که صاحب‌نظران گفتند، این رفت و برگشت چیزی شبیه به معجزه بوده است. (در این هنگام صدای تکبیر حضار بلند می شود)".
در این هنگام ایشان گزارشی از چگونگی انجام این عملیات را به اطلاع نمایندگان می‌رسانند.
سرتیپ شهیدجواد فکوری: روحیه خلبانان عالی است.
سرتیپ شهیدجواد فکوری فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و وزیر دفاع، در مصاحبه‌ای با خبرنگاران خارجی و داخلی، ضمن عالی توصیف کردن روحیه خلبانان ایرانی گفت:
- در شرایط فعلی روحیه خلبانان ما بالاست و تلفات دشمن بسیار سنگین می باشد که متعاقباً اعلام می‌شود.
شهید فکوری در خصوص تجاوز میگ‌های عراقی به فرودگاه های ایرانی گفتند:
- آن‌ها به قصد حمله به ایران آمده بودند ولی با دفاع قدرتمندانه خلبانان ما مواجه شدند و نتوانستند بمب‌های‌شان را بر روی اهداف از پیش تعیین شده بریزند.
شهید فکوری ادامه داد:
- امروز 140 فروند هواپیمای ما از مرز گذشتند، پایگاه‌ها و اهدافی که تعیین شده بود را بمباران کردند و به سلامت بازگشتند.
ایشان تأکید کردند که هدف از این درگیری، فقط مراکز نظامی بود و با مردم هیچ کاری نداریم. ایشان هم‌چنین به مردم پیام دادند که تا می‌توانند از ارتش پشتیبانی کنند.

انعکاس عملیات در مجلس و افکار عمومی:
در پی اجرای موفقیت‌آمیز این عملیات و نابودی بخشی از توان نظامی عراق، نمایندگان مجلس شواری اسلامی از خلبانان تیز پرواز نیروی هوایی تقدیر کردند.
بهزاد شهریاری نماینده رودباران در مجلس در سخنان قبل از دستور مجلس از فداکاری‌های خلبانان و دیگر ارتشیان قدردانی کرد و گفت:
- این خلبانان جان برکف، در مقابل دشمن ایستاده‌اند و حاضرند در راه انقلاب جان فدا کنند.
وی افزود:
- خلبانان شجاع پایگاه بوشهر تا به حال شش فروند میگ عراقی را سرنگون کرده اند.
سرلشکر شهید حسین خلتعبری: ضربه محکمی به عراق وارد کردیم.
سرلشکر خلعتبری که در آن زمان ستوان یکم بود و در این عملیات شرکت کرده بود، در مصاحبه‌ای در مورخ 3 مهر سال 1359 با روزنامه کیهان گفت:
- خلبانان نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران عملاً ثابت کردند که از هیچ صدایی واهمه ندارند و روحیه شان بسیار عالی است.
وی در مورد نبرد با عراق گفت:
- از چندی پیش هواپیماهای عراقی به خاک ما تجاوز می‌کردند و ما تنها به تعقیب آن‌ها می‌پرداختیم. ولی بعد از آن به ما مأموریت‌هایی داده شد که پایگاه‌های نظامی عراق را بمباران کنیم و این پایگاه‌ها درست در قلب عراق قرار داشتند و ما مأموریت خود را با نهایت موفقیت بدون این‌که کوچک‌ترین ضربه‌ای به ما وارد شود، در خاک عراق انجام دادیم. وی هم‌چنان یادآور شد در حمله روز یکم مهرماه(کمان99) مواضع حساس و مهم عراق در چند منطقه از جمله بغداد، بصره، ام‌القصر و... منهدم شد و این ضربه محکمی بود که بر ارتش عراق وارد کردیم.
مردم خلبانان را گلباران کردند تعداد زیادی از مردم دزفول، به همراه نماینده جهاد سازندگی، شهرداری و معاون فرمانداری، با اجتماع در مقابل پایگاه هوایی ذزفول، خلبانان دلیر این پایگاه را گلباران کردند و شعارهایی از قبیل"ملت فدای ارتش، ارتش فدای ملت" را سر دادند.
مردم تهران نیز با حضور در جلوی پایگاه هوایی مهرآباد، از خلبانان نیروی هوایی استقبال کردند. در پی این استقبال، ستاد مشترک ارتش بیانیه‌ای به این شرح صادر کرد: تعداد کثیری از مردم مسلمان و مبارز تهرانی با دسته‌های گل و بسته‌های شیرینی در اطراف فرودگاه مهرآباد تهران اجتماع کردند و با قربانی کردن گوسفندان زیادی، از خلبانان قهرمان و دلیر نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران استقبال کردند. ضمن تقدیم مراتب حق‌شناسی به پیشگاه ملت مسلمان و مبارز ایران بویژه مردم انقلابی تهران، استدعا دارد اطراف فرودگاه مهرآباد را ترک فرمایید تا اخلالی در پروازهای عملیاتی رخ ندهد.

مهرماه سال 1386 تجلیل از تیزپروازانی که این حماسه را آفریدند:
امیرسرتیپ خلبان احمد میقانی :
- عملیات 140 فروندی که در روز دوم جنگ انجام شد، توانست ضربه کارسازی به ارتش عراق وارد کند، تا حدی که پایگاه‌های هوایی عراق تا ماه‌ها نتوانستند خود را عملیاتی کنند. در واقع نیروی هوایی عراق عملاً بیش از 50 درصد توان خود را از دست داد و حتی تولید پالایشگاه‌های نفت این کشور نیز به 10 درصد کاهش یافت.
ناظران بین‌المللی که تصور می‌کردند ایران پس از پیروزی انقلاب و خروج مستشاران آمریکایی توان آن چنانی نخواهد داشت، از این همت و فداکاری پرسنل نیروی هوایی مبهوت شدند. به‌طوری‌که این حمله در رسانه‌های خارجی بازتاب وسیعی داشت.
وی افزود این عملیات تأثیرات مهمی داشت:
- تأثیر اول در عراق بود که صدام عنوان می‌کرد دو ماه طول خواهد کشید تا هواپیماهای ایران بتوانند از فرودگاه‌های خود بلند شوند اما این ادعای وی غلط از آب درآمد.
تأثیر دوم در مرحله بین‌المللی بود که کشورها و رسانه‌های غربی که با تأکید بر تحریم کشورمان عنوان می‌کردند که ایران توان حمله ندارد، از توانمندی خلبانان ایرانی شگفت‌زده شدند و در داخل هم پس از شروع جنگ، ما دچار غافلگیری شدیم، اما نیروی هوایی این غافلگیری را جبران کرده و به نیروهای مسلح و ملت روحیه داد.
حجت‌الاسلام والمسلمین"محمدجعفر روحی":
- امام‌خمینی(ره) به نیروی هوایی ارتش اعتقاد فراوانی داشت و تیزپروازان ایران اسلامی نیز پاسخ مناسبی به اعتماد امام(ره) دادند.
امیرخلبان"حسین چیت‌فروش" رییس مرکز مطالعات و تحقیقات نیروی هوایی:
- نیروی هوایی توانست با گذشت کمتر از 14 ساعت، عملیات کمان 99 را آغاز کرد و با 140 فروند هواپیما، تمامی نقاط استراتژیک و منابع جنگی عراق را از شمال تا جنوب این کشور مورد حمله قرار داد. نیروی هوایی ایران که 28 سال قبل با تمام مشکلات آن حمله را تدارک دید، امروز با داشتن 28 سال تجربه در مقابل تهدیدها ایستاده است و مطمئناً قدرتی 28 برابر آن زمان دارد.
در پایان لازم به ذکر است که ما همگی مدیون این دلاوری‌ها و از جان گذشتگی‌هایی هستیم که در طول این هشت سال دفاع مقدس انجام شد و چه بسا اگر نبود چنین فداکاری‌هایی، حالا باید در ایران شاهد افغانستان و یا عراقی دیگر می‌بودیم.