هوایی خرمشهر

نام عملیات: هوایی خرمشهر
زمان عملیات: 1360/12/29 
نوع تک: نمیه‌گسترده
مکان عملیات: جنوب‌شرقی عراق
فرماندهی: نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران(سرهنگ عباس دوران)
استعداد نیروی درگیر ایران: 16 خلبان برای 8 هواپیما بمب‌افکن اف 4 و بمب‌های قوی و سنگین 3000 پوندی
استعداد نیروی درگیر عراق: 188 گردان پیاده، زرهی، مکانیزه و کماندویی، 12 گردان مرزبان و 30 گردان توپخانه
هدف عملیات: کمک و پشتیبانی عملیات بزرگ بیت‌المقدس جهت آزادسازی خرمشهر
تلفات: برخورد موشک‌های توپخانه عراق با یک فانتوم اف۴
چکیده: صبح زود روز بیست‌و‌نهم اسفند سال 1360 در اتاق بریفینگ، تمامی خلبانان شرکت‌کننده در عملیات به دور هم جمع شدند و افسر اطلاعات و عملیات شروع به تشریح عملیات نمود. با توجه به سنگین بودن عملیات و تعداد بالای نقاطی که سایت‌های موشکی و پدافندی در آن مستقر بود، کار بریفینگ(توجیه) بیش از یک ساعت به طول انجامید و افسر اطلاعات و عملیات به تمامی سؤالات خلبانان پاسخ داد. لیدر(فرمانده) این عملیات سرلشگر خلبان شهید"عباس دوران" بود. وی نیز با مهم توصیف کردن این عملیات گفت: - این عملیات باید تحت هر شرایطی انجام شود.
و سپس از خلبانان می‌خواهد که بعد از تحویل گرفتن تجهیزات و لباس ضدفشار، به سمت هواپیماها حرکت کنند و آخرین چک‌های لازم را پای هواپیما انجام دهند. پرسنل فداکار فنی که در این روزها به دلیل پروازهای متعدد جنگی مجبور بودند شبانه‌روز آماده باشند، با زحمت فروان در طول شب گذشته توانسته بودند 8 فروند هواپیما را بعد از عیب‌گیری، مسلح و آماده پرواز کنند.
 

18 ماه از شروع جنگ تحمیلی می‌گذشت. در این زمان کشور بعثی عراق با حمایت دول غربی بسیار قدرتمند شده بود و خرمشهر عزیز در چنگال عراق بود. نیروهای نظامی عراق فقط از لحاظ تجهیزات قوی بودند، درحالی‌که نیروهای ایرانی به سلاح تقوی و ایمان مسلح بودند. غیورمردان ایرانی با غیرتی مثال‌زدنی خود را در برابر دشمنی می‌دیدند که هر روزه با کمک‌های نقدی و غیرنقدی دول غرب حمایت می‌شد. ولی این پایان قضیه نبود. بسیاری از کشورهای حوزه خلیج همیشه فارس نیز به حمایت همه‌جانبه از صدام پرداخته بودند.
نیروی هوایی عراق نیز به‌دلیل تحویل گرفتن جدیدترین جنگنده‌ها از کشورهای فرانسه و شوروی سابق، جان تازه‌ای گرفته بود ولی بازهم با تمامی تجهیزات پیشرفته نمی‌توانستند در برابر شجاع‌دلان تیزپرواز ارتش جمهوری اسلامی ایران ایستادگی کنند. داشتن جنگنده پیشرفته ملاک نبود، بلکه داشتن خلبانان جسور و باتجربه، نقش اصلی را بازی می‌کرد. که در این سوی ماجرا نیروی هوایی با داشتن خلبانان جسور و شیردل، در برابر هر تهدیدی ایستادگی می‌کرد.
عملیات بزرگ بیت‌المقدس در پیش است بعد از شکسته شدن حصر آبادان به فرمان امام‌خمینی(ره)، و آزادسازی این شهر، عراقی‌ها باید متوجه می‌شدند که ایرانی اجازه تجاوز به خاک کشورش را نمی‌دهد. ولی این‌بار نوبت فتح بزرگ‌تری بود. آزادسازی خرمشهر و رها ساختن آن از دست دشمن کارهای ابتدایی عملیات بیت‌المقدس آغاز شده بود، ولی باید برای نیروها و تجهیزات کمکی عراق که در آن سوی مرز مستقر و آماده بودند که در صورت حمله به خرمشهر، به نیروهای‌شان بپیوندند، نیز باید چاره‌ای اندیشیده می‌شد.

 

 

دست به‌کارشدن نیروی هوایی:
هیچ راهکاری نبود غیر از استفاده از هواپیماهای بمب‌افکن نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران. لذا دستور کوبیدن عقبه عراق به نیروی هوایی صادر شد. از حدود یک ماه مانده به نوروز سال 1361 با ابلاغ دستور نیروی هوایی در پروازهای متعدد اقدام به بمباران عقبه دشمن می نمود. هر روز این کار انجام می شد ولی به دلیل حجم بالای پدافند عراق، تا اواخر اسفند خلبانان نیروی هوایی موفق به بمباران قسمت اصلی نیروهای دشمن نشده بودند. لذا برای انهدام این قسمت باید از تعداد جنگنده بیشتری استفاده می‌شد. هم‌چنین باید جنگنده‌ها به بمب‌های قوی‌تری مجهز می‌شدند. تا آن زمان برای سبک بودن جنگنده از بمب‌های 1000 پوندی استفاده می‌شد.
طراحی عملیات:
طرح عملیاتی ضربتی با استفاده از بمب‌های قوی در قلب نیروهای عقبه دشمن، ریخته شد که بر مبنای آن در یک عملیات بی‌سابقه، 16 خلبانان برای 8 هواپیما بمب‌افکن اف 4 انتخاب شدند.‌ مأموریت بدین شکل طراحی شد که 8 فروند فانتوم، هرکدام مسلح به بمب‌های قوی و سنگین 3000 پوندی، از پایگاه شکاری همدان در قالب دو دسته چهار فروندی به پرواز درمی‌آیند و در ارتفاع 45000 پایی و نزدیک به هم، تا محل‌های اصلی تجمع عراقی‌ها در پشت جبهه پیش بروند و در یک اقدام غافلگیرانه، از ارتفاع بالا آن‌جا را بمباران کنند و سپس بازگردند. روز عملیات هم 29 اسفند سال 1360 تعیین شد و انتخاب این تاریخ به این جهت بود که با توجه به نزدیکی نوروز، نیروهای عراقی فکر این را نمی‌کردند که چنین عملیات بزرگی در آستانه سال نو پارسی، توسط نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران انجام شود.

شرح عملیات:
صبح زود روز بیست‌و‌نهم اسفند سال 1360 در اتاق بریفینگ، تمامی خلبانان شرکت‌کننده در عملیات به دور هم جمع شدند و افسر اطلاعات و عملیات شروع به تشریح عملیات نمود. با توجه به سنگین بودن عملیات و تعداد بالای نقاطی که سایت‌های موشکی و پدافندی در آن مستقر بود، کار بریفینگ(توجیه) بیش از یک ساعت به طول انجامید و افسر اطلاعات و عملیات به تمامی سؤالات خلبانان پاسخ داد. لیدر(فرمانده) این عملیات سرلشگر خلبان شهید"عباس دوران" بود. وی نیز با مهم توصیف کردن این عملیات گفت:
- این عملیات باید تحت هرشرایطی انجام شود و سپس از خلبانان می‌خواهد که بعد از تحویل گرفتن تجهیزات و لباس ضدفشار، به سمت هواپیماها حرکت کنند و آخرین چک‌های لازم را پای هواپیما انجام دهند. پرسنل فداکار فنی که در این روزها به دلیل پروازهای متعدد جنگی مجبور بودند شبانه‌روز آماده باشند، با زحمت فروان در طول شب گذشته توانسته بودند 8 فروند هواپیما را بعد از عیب‌گیری، مسلح و آماده پرواز کنند.
جنگنده‌ها با تاکسی بر روی باند، اجازه پرواز می‌گیرند و سپس با فرمان شهید دوران به پرواز درمی‌آیند و در کمتر از چند ثانیه در آسمان قرار می‌گیرند. به دلیل پرواز در ارتفاع بالا، احتمال هدف قرار گرفتن خلبانان توسط موشک‌های زمین به هوای سام بسیار بود. لذا کار کمک خلبانان در این پرواز بسیار حساس بود. آن‌ها باید با استفاده از اخلالگرهای الکترونیکی هواپیمای خود، در رادار هدایت موشک‌های سام اختلال به‌وجود می‌آوردند. هواپیماها در فرمیشن چهار فروندی و با فاصله کم از یکدیگر دل آسمان را می‌شکافتند و پیش می‌رفتند. با نزدیک شدن به ارتفاعات الوندکوه، جنگنده‌ها کم‌کم افزایش ارتفاع دادند و ارتفاع خود را به حدود 45000 پایی رساندند.
تهدیدها آغاز می شود در همین هنگام ناگهان رادار زمینی اطلاع می‌دهد که دو فروند جنگنده میگ 25 در فاصله 60 مایلی و از روبرو به سمت شما می‌آیند. تهدید جنگنده اف 4 توسط میگ 25 تهدیدی جدی بود. جنگنده‌های پیشرفته میگ 25 که توسط شوروی در اختیار عراق گذاشته شد بود، توانایی پرواز در ارتفاع بالا، با سرعت بسیار زیاد را دارا بود. هم‌چنین از رادارها و تجهیزات بهتری نسبت به اف 4‌ها برخوردار بود.
همگی خلبانان منتظر اعلام‌نظر شهید دوران بودند چون او فرمانده عملیات بود تصمیم نهایی را می‌گرفت. ولی شهید دوران آدم شجاع و نترسی بود و با بی‌اعتنایی به تهدید میگ‌ها اعلام کرد: - اشکالی نداره. ادامه می‌دهیم همه هواپیماها ارتفاع 45000 پا. خلبانان با فرمان شهید دوران همگی ارتفاع خود را تصحیح کرده و ارتفاع را به 45000 پا می‌رسانند. دیگر هواپیما‌ها نزدیک مرز شده بودند لذا همگی دستگاه‌های ECM(اخلالگر و یا دستگاه جنگ ضدالکرونیک) خود را روشن کرده تا بتوانند امواج رادارهای جستجوگر و موشک‌های دشمن را شناسایی کنند.

آتش سنگین:
هواپیماها دیگر به مرز رسیده بودند که پدافند زمینی عراق شروع به شلیک انوع و اقسام موشک‌ها و گلوله‌های ضدهوایی به سمت آن‌ها نمود که البته فقط تهدید از جانب موشک‌ها بود. در همین موقع چندین موشک سام به سمت فانتوم‌ها شلیک شد که با مهارت خلبان و کمک خلبان‌ها، همگی به خطا رفتند. موشک‌های سام بسیار عظیم بودند. تعدادی از خلبانان تا به حال آن را از نزدیک ندیده بودند. شاید به بزرگی یک هواپیمای جنگنده اف 5 !
فانتوم‌ها با موفقیت مواضع دشمن را بمباران می‌کنند ولی...
در همین زمان شهید دوران اعلام می‌کند:
- همگی آماده فروریختن بمب‌ها باشید.
پنجاه دقیقه از شروع پرواز می‌گذشت. به ترتیب ابتدا 4 فروند اول بمب،های خود را رها کردند و سریعاً به سمت ایران گردش کردند. سپس چهار فروند دوم نیز با فشار دادن کلید رها‌سازی بمب‌ها، هرکدام 6 بمب 3000 پوندی را بر سر صدامیان فرو ریختند و شروع به گردش کردند که ناگهان...
صدای انفجار مهیبی شنیده می‌شود. یک تیر موشک سام با هواپیمای آخر دسته دوم برخورد کرد. موشک با برخورد به موتور سمت راست، آن را از بین برده بود. موتور سمت راست در آتش می‌سوخت. هواپیما دچار تکان‌های شدیدی شده بود. خلبان در یک لحظه متوجه می‌شود که بر اثر انفجار کاناپی خلبان عقب(طلقی که بالای سر خلبانان است) تکه‌تکه شده و از جا کنده شده است. تمامی چراغ‌های هشداردهنده هواپیما روشن شده بود و هواپیما تا لحظاتی قابل‌کنترل نبود. ولی بلافاصله خلبان هدایت هواپیما را که بسیاری از سیستم‌های خود را از دست داده بود به‌عهده می‌گیرد. در اولین اقدام خلبان موتور سمت راست را که در آتش می‌سوخت خاموش می‌کند و شیر بنزین آن را می‌بندد تا آتش به نقاط دیگر هواپیما سرایت نکند. بعد از چند لحظه خوشبختانه چراغ اخطار آتش گرفتن موتور سمت راست در کابین خلبان خاموش می‌شود.
کمک خلبان دستش را به علامت پیروزی بالا برد. در این هنگام خلبان از آیینه به کابین عقب نگاه می‌کند و با تعجب می‌بیند که کمک در هواپیما نیست. احساس غریبی می‌کند و پیش خود فکر می‌کند که چه شده است؟ آیا او زنده است یا شهید شده است ؟
در همین اصناف به یاد حرفی که کمک خلبان قبل از پرواز به او زده بود می‌افتد:
- من تحت هیچ شرایطی هواپیما را ترک نمی‌کنم چون دوست ندارم به‌دست عراقی‌ها اسیر شوم و تا آخرین لحظه در داخل هواپیما باقی می‌مانم.
خلبانان باید مطمئن می‌شد که دوست خلبانش در کابین هست یا نه؟ اما چطور باید این کار را انجام می‌داد؟
به علت ارتفاع زیاد و شکسته شدن کاناپی خلبان عقب، فشار هوا در داخل کابین از دست رفته بود. به‌طوری‌که به علت نداشتن فشار، خلبان قادر به سخن گفتن نبود. ولی با زحمت زیاد خلبان شروع به صدا زدن کمکش می‌کند. بعد از چند لحظه با شگفتی تمام دست همکارش را که به علامت پیروزی بالا گرفته بود، مشاهده می‌کند.
به دلیل سرمای بیش از حد و باد شدید، کمک خلبان سرش را زیر کابین برده بود تا از گزند سرما درامان بماند. خلبان خوشحال از این قضیه به او می‌گوید که نگران نباشد سعی می‌کند هواپیما را به پایگاه برساند.
خلبان که خوشحال از زنده بودن دوستش است، با سرعت سعی می‌کند ارتفاع را کم کند. هواپیمای دیگر عمق خسارت وارده را تشریح می‌کند هم‌زمان با لیدر دسته نیز تماس می‌گیرد و اعلام می‌کند که مورد اصابت قرار گرفته است. فرمانده هم به یکی از هواپیماها دستور می‌دهد تا در کنار هواپیمای آسیب دیده تا پایگاه پرواز کند.
هواپیمای فانتوم دیگر چند لحظه بعد در کنار فانتوم آسیب دیده قرار می‌گیرد و وضعیت هواپیما را برای خلبان تشریح می‌کند و به او خاطرنشان می‌کند حجم آسیب‌دیدگی بالاست. قسمتی از دُم هواپیما، قسمت‌هایی از هر دو بال و قسمت دماغ هواپیما کنده شده و به کلی از بین رفته است، قسمت زیر هواپیما هم تمام سوراخ‌سوراخ می‌باشد بهتر است در یک فرودگاه کمکی نزدیک مرز به زمین بنشیند و هم‌چنین خاطرنشان می‌کند که فرود سختی را خواهد داشت. خلبان با شنیدن توضیحات تصمیم می‌گیرد به علت آسیب‌دیدگی کلی که هواپیما دارد، آن را به هر طریق ممکن به پایگاه اصلی برساند زیرا در آن‌جا امکانات فرود اضطراری بیشتر و بهتر از فرودگاه‌های کمکی است، پس این مطلب را به اطلاع هواپیمای دیگر که اکنون در کنار او پرواز می‌کرد می‌رساند. خلبان هواپیمای دیگر وقتی از تصمیم خلبان اف 4 دیگر مطلع می‌شود به او می‌گوید: -تصمیم‌گیرنده خودت هستی ... هرطور صلاح می‌دانی عمل کن. سپس با پایگاه تماس می‌گیرد و به آن‌ها اطلاع می‌دهد که خود را برای فرود اضطراری آماده کنند.

مشکلات:
هواپیما به حدود 100 کیلومتری پایگاه رسیده بود. کنترل هواپیما به سختی انجام می‌شد و سوخت نیز در حال اتمام بود. در پایگاه غوغایی به پا بود. پرسنل آتش‌نشانی و اورژانس پایگاه همگی در کنار باند حضور داشتند. پرسنل فنی نیز مشغول نصب کابل باریر بودند. (کابل ضخیمی که سرتاسر باند را از عرض می‌گیرد. هواپیما در این شرایط قلابی در انتهای دُم دارد که آن را به پایین می‌دهد و با درگیرشدن این قلاب با کابل هواپیما متوقف می‌شود).
هواپیما با نزدیک شدن به باند فرودگاه به‌تدریج از سرعت و ارتفاع خود می‌کاهد. اهرم چرخ‌ها توسط خلبان پایین داده می‌شود. ولی چرخ‌ها باز نمی‌شوند. اضطراب دوباره حکم‌فرما می‌شود. خلبان هرکاری می‌تواند انجام می‌دهد ولی موفق نمی‌شود. بلافاصله به کمکش که در کف کابین بود می‌گوید توسط اهرم اضطراری سعی کند چرخ‌ها را پایین بدهد ولی او هم موفق نمی‌شود. سرانجام با کلنجار زیاد و یاری جستن از ائمه‌اطهار چرخ‌ها باز می‌شوند.
هنگام فرود نزدیک است ولی دوباره مشکل ...
ناگهان هواپیما به علت استفاده از یک موتور آن هم با سرعت کم کنترل خود را از دست می‌دهد و در آستانه سقوط قرار می‌گیرد. خلبان که چاره‌ای ندارد با سرعت دستگیره گاز هواپیما را فشار می‌دهد و با افزایش سرعت هواپیما دوباره کنترل خود را به‌دست می‌آورد ولی این پایان کار نبود، به علت به‌کارگیری از تمام قدرت موتور برای به‌دست آوردن تعادل، سرعت هواپیما بیشتر از حد مجاز نشستن شده بود و این درحالی بود که باند هم اکنون در مقابل خلبان قرار داشت. با چنین سرعتی نشستن بر روی باند آن هم با وضعیتی که هواپیما داشت بسیار خطرناک بود ولی چاره ای نبود. خلبان باید هواپیما را به زمین می‌نشاند. با نزدیک شدن به باند چرخ‌ها باند فرود را لمس کرد همه‌چیز تا این لحظه خوب پیش می‌رفت ولی...
ناگهان برج کنترل پایگاه فریاد زد:
- کابل باریر پاره شد و لاستیک راست هواپیما نیز ترکید.
بالاخره هواپیما از حرکت ایستاد
سرعت زیاد و غیرقابل‌کنترل هواپیما کابل باریر را پاره کرده بود. هواپیما در میان بهت همگان با سرعت به سمت انتهای باند می‌رفت.
خلبان با توکل به خداوند آخرین کاری را که می‌توانست انجام دهد آغاز کرد و با قدرت هرچه تمام‌تر پاهایش را بر روی پدال ترمز فشار داد. هواپیما با شگفتی تمام انگار کسی آن را متوقف کرده باشد، در انتهای باند متوقف شده بود. ولی خطر هنوز خلبانان را تهدید می‌کرد. شعله‌های آتش موتور سمت راست هواپیما که به دلیل فشار شدید باد فرصت بیشتر شدن پیدا نکرده بود به ناگه شعله‌ور شد، ولی بلافاصله این آتش توسط پرسنل مستقر مهار شد. خلبانان بعد از پیاده شدن از هواپیما تازه به عمق فاجعه پی بردند و متوجه شدند که با چه معجزه‌ای بر زمین نشسته‌اند. خلبانان اذعان می‌داشتند که شاید اگر درحال پرواز هواپیما را از این زاویه دیده بودند اقدام به خروج اضطراری می‌کردند.